اختصاصی چابک آنلاین؛
مقایسه عملیاتی صنعت لیزینگ و لندتک در ایران و بررسی آثار تورم برآینده هر دو صنعت
در این مقاله، صنعت لیزینگ و لندتک در ایران از سه منظر عملیاتی، مالی و حقوقی مقایسه میشوند و سپس با توجه به ساختار تورمی اقتصاد ایران، آثار تورم بر پایداری و آینده هردو صنعت تحلیل میشود.
نتایج نشان میدهدکه لیزینگ بهدلیل وابستگی شدید به منابع مالی بانکی و مقررات سختگیرانه بانک مرکزی و قوانین تجارت،درشرایط تورمی با چالشهایی همچون کاهش قدرت خرید مشتریان،افزایش ریسک نکول و فرسایش سرمایه در گردش روبهرو میشود.
درمقابل، لندتکها به واسطه فناوری، دادهمحوری و مدلهای متنوع تأمین مالی(سرمایهگذاران، صندوقها، کرادفاندینگ محدود، قراردادهای مشارکتی) انعطافپذیری بیشتری در قیمتگذاری، مدیریت ریسک و توسعه بازار دارند، اما با ابهام جدی حقوقی،ریسک مقرراتگذاری آتی و نبود چارچوب نظارتی شفاف مواجهاند.
درنهایت،با وجودتهدید لندتکها برای مدل سنتی لیزینگ،همگرایی و همکاری میان این دو (لیزینگ محور–فینتک) محتملترین سناریوی آینده در اقتصاد تورمی ایران ارزیابی میشود.
مقدمه
اقتصاد ایران بهطور مزمن با تورم بالا، بیثباتی نرخ ارز، تحریمهای بینالمللی و محدودیتهای دسترسی به منابع مالی خارجی شناخته میشود.
درچنین بستری، صنعت لیزینگ سالها یکی از ابزارهای اصلی تأمین مالی خرید داراییهای مصرفی بادوام و سرمایهای (خودرو، ماشینآلات و تجهیزات پزشکی) و در سالهای اخیر لندتکها (پلتفرمهای وامدهی فناورمحور) بهعنوان بازیگران جدید در تأمین مالی خرد و نیمهخرد مطرح شدهاند.
سؤال اصلی:
درشرایط تورم ساختاری و مزمن ایران، کدامیک از این دو صنعت لیزینگ یا لندتک
از نظر عملیاتی کارآمدتر، از نظر مالی پایدارتر،از نظر حقوقی کمریسکتر است؟
و آیندهی این دو در صورت تداوم تورم چگونه خواهد بود؟ دراین مقاله ابتدا تعاریف و مبانی هر دو صنعت بیان میشود.
سپس مقایسه عملیاتی، مالی و حقوقی انجام میگیرد و در نهایت آثار تورم بر آینده آنها در ایران تحلیل می شود.
. تعاریف و مبانی نظری
صنعت لیزینگ در ایران
تعریف: لیزینگ فرایندی است که در آن شرکت لیزینگ یک دارایی (مثلاً خودرو) را خریداری کرده و حق استفاده از آن را در قالب قرارداد اجاره منتهی به تملیک یا فروش اقساطی به مشتری واگذار میکند؛ در قبال پرداخت اقساط در دورهی معین.
نهاد ناظر اصلی: عمدتاً بانک مرکزی و تا حدی قوانین بورس (برای شرکتهای پذیرفتهشده در بازار سرمایه)، همچنین قانون تجارت و قانون عملیات بانکی بدون ربا.
کارکرد اصلی: تأمین مالی خرید داراییهای بادوام و سرمایهای، با وثیقه خود دارایی.
۲.۲. صنعت لندتک (LendTech) در ایران
تعریف: لندتک زیرشاخهای از فینتک است که با تکیه بر فناوری اطلاعات، تحلیل داده و هوش مصنوعی، خدمات وامدهی و اعتباردهی را ارائه میکند؛ از جمله وامهای خرد، BNPL (الان بخر، بعداً پرداخت کن)، اعتبار خرید اینترنتی، امتیازدهی اعتباری آنلاین.
وضعیت حقوقی/نظارتی:
فاقد قانون جامع و شفاف اختصاصی، پراکندگی نظارت بین بانک مرکزی، شاپرک، مرکز توسعه تجارت الکترونیکی و سایر نهادها و تکیه بر قراردادهای خصوصی بین پلتفرم، تأمینکننده مالی و مشتری.
مقایسه عملیاتی لیزینگ و لندتک در ایران
۳.۱. فرایند جذب و اعتبارسنجی مشتری
لیزینگ:
اعتبارسنجی غالباً سنتی: استعلام چک، ضامن، فیش حقوقی، وثیقه فیزیکی.
فرایند طولانی، کاغذی و حضوری.
تأخیر در پاسخگویی و انعطافپذیری کم در طراحی اقساط.
لندتک:
استفاده از دادههای متنوع: تراکنشهای بانکی، رفتار پرداخت، سوابق خرید آنلاین، امتیاز اعتباری دیجیتال.
ثبتنام آنلاین، فرایند نیمهخودکار و کمهزینه.
امکان شخصیسازی اقساط، نرخ و سقف اعتبار طبق پروفایل ریسک.
نتیجهی عملیاتی: در فضای تورمی که سرعت تصمیمگیری و جذب مشتری حیاتی است، لندتک از نظر سرعت، مقیاس پذیری و هزینه جذب مشتری کاملاً بر لیزینگ سنتی برتری عملیاتی دارد.
۳.۲. نوع محصول و انعطافپذیری
•لیزینگ:
تمرکز روی کالاهای مشخص (مثلاً فقط خودرو، یا فقط تجهیزات پزشکی).
قراردادها سنگین، بلندمدت و تغییرناپذیر بعد از امضا.
• لندتک:
محصولات خرد، کوتاهمدت یا میانمدت (تا چندماهه یا یکی دو سال).
سرویسهای BNPL، اعتبار خرید آنلاین، کیف پول اعتباری، وامهای فوقالعاده کوچک (nano-loans).
امکان تغییر سریع شرایط محصولات در واکنش به تورم و ریسک.
نتیجه: زیر تورم بالا، محصولات انعطافپذیر و کوتاه مدت لندتک، مدیریت ریسک و تطبیق با شوکهای قیمتی را سادهتر میکند.
لیزینگ با قراردادهای بلندمدت زیر فشار تورم له میشود مگر اینکه نرخها را مرتب بهروزرسانی کند.
مقایسه مالی: منابع تأمین مالی، نرخها و ریسکها
منابع تأمین مالی
•لیزینگ:
تکیه اصلی بر:تسهیلات بانکی (ریالی)،خطوط اعتباری،سرمایه سهامداران،انتشار اوراق (برای برخی شرکتهای بزرگ) و شدیداً وابسته به نظام بانکی و سیاستهای پولی.
•لندتک:
مدلهای متنوعتر:قراردادهای شراکت با بانکها،سرمایه بخش خصوصی و صندوقها،شراکت با فروشگاهها (Vendor Financing)،بعضاً مدلهای شبهکرادفاندینگ (با محدودیتهای قانونی).
۴.۲. نرخ سود و اثر تورم
دراقتصاد تورمی ایران:
•لیزینگ:
معمولاً در چارچوب نرخهای مصوب/غیررسمی نظام بانکی حرکت میکند.
اگر تورم از نرخ سود مؤثر لیزینگ بالاتر باشد: ارزش واقعی اقساط دریافتی سقوط میکند،شرکت عملاً بخشی از درآمد واقعی خود را از دست میدهد،فشار برای بالا بردن اقساط یا کوتاهکردن دورهها زیاد میشود.
•لندتک:
بهدلیل نبود سقف صریح و شفاف در عمل (در بعضی مدلها) و ساختار کارمزدی–اعتباری، راحتتر میتواند نرخ مؤثر را به سطح تورم نزدیک کند.
همچنین میتواند:دوره بازپرداخت را کوتاه کند؛اقساط را شناور طراحی کند؛کارمزدهای جانبی اضافه کند تا نرخ مؤثر واقعی بالا برود.
۴.۳. ریسک نکول و مدیریت ریسک
•لیزینگ:
وثیقه اصلی: خود دارایی لیزشده.
در تورم بالا، ارزش دارایی ممکن است جهش کند ودر صورت نکول، فروش دارایی، بخشی از زیان را جبران کند؛ ولی:ریسک نقدشوندگی،ریسک حقوقی پسگرفتن دارایی و هزینهی نگهداری وفروش وجود دارد.
•لندتک:
تمرکز روی مدلهای آماری ریسک؛ بخش بزرگی از کار بر پایه تنوع پرتفوی و حجم بالای مشتریان است.
در تورم، اگر درآمد واقعی خانوار افت کند، نکول بالا میرود؛ لندتک اگر داده محور نباشد، بهسرعت زمین میخورد.
اما اگر مدلهای ریسک قوی داشته باشد، میتواند:سقف اعتبار، دوره، ونرخ را پویا تنظیم کند و مشتریان پرریسک را حذف یا محدود کند.
مقایسه حقوقی و نظارتی
لیزینگ
•چارچوب حقوقی نسبتاً مشخص:تابع قانون تجارت،قوانین و دستورالعملهای بانک مرکزی،بخشهایی از قانون عملیات بانکی بدون ربا،در صورت بورسی بودن: قوانین بازار سرمایه.
•مزیت:
قطعیت حقوقی بالاتر، امکان پیگیری قضایی روشنتر، قابلیت استناد به رویهی قضایی موجود در اختلافات بین لیزینگ و مشتری.
•ضعف:
انعطافپذیری پایین؛ برای هر نوآوری محصول، باید با فیلترهای نظارتی سختگیرانه دستوپنجه نرم کند.
فرایندهای تطبیق با مقررات (Compliance) پرهزینه و کند.
لندتک
•چارچوب حقوقی پراکنده و مبهم:
بخشی تحت عنوان شرکت فناوری مالی / پرداختیاری / اعتبار مصرفی،قراردادهای خصوصی بین پلتفرم، بانک شریک، پذیرنده و مشتری،عدم وجود قانون جامع «وامدهی آنلاین» یا «پلتفرمهای اعتباردهی».
•مزیت:
فضای نوآوری بالا؛ هر روز میتوان محصول تازه طراحی کرد.
•ریسک جدی:
ریسک رگولاتوری (Regulatory Risk)؛ هر لحظه ممکن است با یک بخشنامه جدید، مدل کسبوکار نیمهتعطیل شود.
ابهام در مسئولیتها در صورت اختلاف: بانک؟ پلتفرم؟ پذیرنده؟
احتمال تضاد با قواعد ربا، قرضالحسنه، و مقررات شرعی/قانونی مرتبط با نرخهای سود بالا.
آثار تورم بر آینده لیزینگ و لندتک در ایران
اثر تورم بر لیزینگ
کاهش توان بازپرداخت مشتریان:با افزایش مداوم قیمتها، بخش بزرگی از مشتریان هدف لیزینگ (حقوقبگیران، کسبوکارهای کوچک) در بازپرداخت اقساط بلندمدت دچار مشکل میشوند.
فرسایش ارزش اقساط:
اگر نرخ سود قرارداد کمتر از تورم انتظاری باشد، هر قسط وصولشده از نظر ارزش واقعی ضعیفتر است؛ این یعنی زیان پنهان برای شرکت لیزینگ.
افزایش ریسک نکول و دعاوی حقوقی:
تورم، تنش را بالا میبرد؛ تأخیر در پرداخت اقساط و پروندههای حقوقی افزایش مییابد.
فشار برای کوتاهکردن دورهها و افزایش پیشپرداخت:که این خود بازار را کوچکتر میکند و دسترسی اقشار کمدرآمد به لیزینگ را کاهش میدهد.
اثر تورم بر لندتک
افزایش تقاضا برای اعتبار خرد:تورم باعث میشود افراد برای پوشش هزینههای روزمره، به اعتبار کوتاهمدت و BNPL متکی شوند؛ فرصت رشد برای لندتکها.
بالا رفتن ریسک نکول:
اگر مدل ریسک ضعیف باشد، طی چند موج تورمی، پلتفرم فرو میریزد.
امکان تطبیق پویا با تورم:
بر خلاف لیزینگ، لندتک میتواند:مدت بازپرداخت را بسیار کوتاه کند (۳۰ روزه، ۶۰ روزه)،نرخ مؤثر را سریع تغییر دهد،کارمزدهای شناور بگذارد.
رشد ولی زیر سایهی رگولاتور:
با رشد حجم لندتکها، بانک مرکزی و سایر نهادها احتمالاً به سمت نظارت سختتر، تعیین سقف نرخ و محدودیت در محصولات خواهند رفت؛ این یعنی آیندهی آنها وابسته به نحوهی قانونگذاری است.
جمعبندی و نتیجهگیری کلان
از نظر عملیاتی، لندتکها بهوضوح نسبت به لیزینگ سنتی چابکتر، ارزانتر و مقیاسپذیرترند.
از نظر مالی، لیزینگها به پشتوانه بانکها و داراییهای مشهود، ستون سنتی تأمین مالی داراییهای بزرگ باقی میمانند، اما در تورم بالا اگر نتوانند نرخ مؤثر را با تورم هماهنگ کنند، حاشیه سودشان میسوزد.
از نظر حقوقی، لیزینگها با چارچوب نسبتاً پایدارتر و رویهی قضایی شناختهشده، ریسک کمتری نسبت به لندتکهای هنوز «خاکستری» دارند؛ اما این ثبات، به قیمت کندی و محدودیت در نوآوری تمام شده است.
تورم مزمن در ایران، همزمان:
مدل سنتی لیزینگ را تحت فشار قرار میدهد،فرصت رشد انفجاری برای لندتکها در حوزهی اعتبار خرد و BNPL ایجاد میکند،اما ریسک نکول و رگولاتوری را برای لندتکها نیز بالا میبرد.
سناریوی واقعبینانه آینده
لندتک تهدید مستقیم برای بخشی از بازار لیزینگ (خرید اقساطی مصرفی) است، اما بهطور کامل جایگزین لیزینگ نخواهد شد.
•محتملترین آینده، همگرایی است:
لیزینگها برای بقا و رشد، ناچار میشوند با لندتکها همکاری کنند؛پلتفرمهای لندتک، بهعنوان «بازوی فروش و اعتبارسنجی آنلاین» لیزینگها عمل خواهند کرد؛مدلهای ترکیبی مثل «لیزینگ–لندتک» شکل میگیرد: تأمین مالی از لیزینگ، جذب و مدیریت مشتری از لندتک.
حسین همایون مقدم، قائم مقام مدیرعامل شرکت لیزینگ کارآمد
