اختصاصی چابک آنلاین؛
سفری در دنیای پرداخت‌های نوین: از پرداخت الکترونیک تا نئوبانک در ایران
تصور کنید سال‌ها پیش، برای پرداخت قبض یا انتقال پول، باید ساعت‌ها در صف بانک می‌ایستادید، مدارک را دست به دست می‌کردید و منتظر تأیید کاغذی می‌ماندید.
چابک آنلاین، حدیث اسماعیل زاده، اما حالا، با یک ضربه انگشت روی گوشی، همه چیز تمام می‌شود.
این تغییر بزرگ، نتیجه پیشرفت‌های فناوری مالی در ایران است که تحت نظارت قوانین بانک مرکزی و نهادهایی مثل شاپرک پیش می‌رود.
در این گزارش، چهار مفهوم کلیدی را با هم بررسی می کنیم.
پرداخت الکترونیک، پرداخت‌یار، لندتک و نئوبانک.
پرداخت الکترونیک: پایه و اساس همه چیز
پرداخت الکترونیک مثل جاده اصلی اقتصاد دیجیتال ایران است.
به زبان ساده، هر روشی که بدون کاغذ و حضور فیزیکی، پول را جابه‌جا کند، پرداخت الکترونیک نام دارد.
مثلاً وقتی با کارت بانکی‌تان از دستگاه کارت‌خوان (POS) خرید می‌کنید، یا از اپلیکیشن بانک قبض پرداخت می‌کنید، یا حتی در سایت فروشگاه آنلاین، شماره کارت وارد می‌کنید و پول منتقل می‌شود، همه این‌ها پرداخت الکترونیک هستند.
در ایران، این سیستم از دهه ۱۳۷۰ شروع شد و حالا با شبکه شتاب و شاپرک (شبکه الکترونیکی پرداخت کارت) مدیریت می‌شود.
پایه قانونی این سیستم با قانون تجارت الکترونیک سال ۱۳۸۲، پی ریزی شد و قانون جرایم رایانه‌ای، امنیتش را تضمین کرد.
بانک مرکزی فقط به ۱۲ شرکت PSP (ارائه‌دهنده خدمات پرداخت) مجوز مستقیم داده ، مثل پرداخت الکترونیک سامان یا به‌پرداخت ملت.
الزامات آن ساده اما بسیار سفت و سخت است.
اطلاعات باید امن باشند، تراکنش‌ها (قابل ردیابی) و هیچ کلاهبرداری‌ای بدون پیگیری نمی ماند.
مثلاً اگر کسی با کارت‌خوان جعلی سوءاستفاده کند، شاپرک سریع مسدودش می‌کند.
این سیستم، کل اقتصاد آنلاین ایران را از خرید نان گرفته تا سهام بورس می‌چرخاند.
پرداخت‌یار: دستیار سریع فروشگاه‌های آنلاین
حالا تصور کنید یک مغازه‌دار آنلاین هستید و نمی‌خواهید منتظر مجوز مستقیم از بانک بمانید.
اینجا پرداخت‌یار وارد می‌شود و مثل یک دستیار باهوش کارها را سریع‌تر می‌کند.
پرداخت‌یار، شرکتی واسط است که بین PSPها و کسب‌وکارهای کوچک قرار می‌گیرد.
پرداخت یارها، درگاه پرداخت اینترنتی یا موبایلی می‌سازند، بدون آنکه نیازی به قرارداد مستقیم با بانک داشته باشند و تراکنش‌ها را به شاپرک می‌فرستند.
مثلاً پی‌پینگ یا زرین‌پال، پرداخت‌یارهایی هستند که به شما کمک می‌کنند در عرض چند دقیقه، لینک پرداخت بسازید و پول بگیرید.
قوانینش تحت نظر شاپرک و بانک مرکزی است و از سال ۱۳۹۸، دستورالعمل "الزامات پرداخت‌یاران" ابلاغ شد که می‌گوید پرداخت‌یار باید حساب ویژه‌ای داشته باشد، هیچ بدهی معوق به بانک نداشته باشد و تراکنش‌ها را ظرف ۱۲-۲۴ ساعت تسویه کند.
هدف؟ جلوگیری از پولشویی و کلاهبرداری.
در ایران، فقط 10 تا 15 شرکت پرداخت یار مجوز دارند و نمی‌توانند مستقیم به شاپرک وصل شوند و باید از PSPها عبور کنند.
این سیستم، برای استارت‌آپ‌ها عالی است، چون سریع و ارزان‌تر از پرداخت مستقیم است، اما اگر مشکلی پیش بیاید، شاپرک سریع‌تر از PSPها مداخله می‌کند.
لندتک: وام‌دهی بدون صف و کاغذبازی
فکر کنید نیاز به وام کوچک دارید، مثلاً ۱۰ میلیون برای خرید گوشی، اما از صف بانک و ضامن، فراری هستید.
لندتک (LendTech)، زیرشاخه فین‌تک، مثل یک پل دیجیتال عمل می‌کند که وام‌دهندگان (مثل سرمایه‌گذاران خرد) را به وام‌گیرندگان وصل می‌کند.
با اپلیکیشن، مدارک آپلود می‌کنید، اعتبارسنجی آنلاین (بر اساس سابقه بانکی و چک‌های برگشتی) انجام می‌شود و وام در حسابتان می‌نشیند.
مدل‌هایش P2P (نفر به نفر) یا B2B (کسب‌وکار به کسب‌وکار) است، و نرخ سودش معمولاً پایین‌تر از بانک است اما سریع‌تر.
در ایران، لندتک با شرکت‌هایی مثل لندو، اسنپ پی یا دیجی‌پی رشد کرده است.
اما قوانینش سفت است، طبق مقررات بانک مرکزی (دستورالعمل فین‌تک ۱۴۰۱)، لندتک‌ها نمی‌توانند مستقیم وام بدهند و باید با بانک‌ها شریک شوند، سپرده نگیرند و سقف وام را محدود کنند (مثلاً تا ۵۰ میلیون).
قانون تسهیلات بانکی ۱۳۹۳ و مقررات ضدپولشویی، ریسک را کنترل می‌کند.
مزیتش برای مناطق دورافتاده عالی است، چون بدون شعبه کار می‌کند، اما چالشش، نظارت بر نرخ سود و جلوگیری از بدهی‌های پنهان است.
نئوبانک؛ بانک دیجیتال بدون شعبه
بانکداری در جهان به‌سرعت در حال دگرگونی است و یکی از جلوه‌های این تحول، ظهور نئوبانک‌ها (NeoBank) است؛ بانک‌هایی کاملاً دیجیتال که هیچ شعبه فیزیکی ندارند و تمام خدمات آن‌ها از طریق اپلیکیشن‌های هوشمند ارائه می‌شود.
در نئوبانک‌ها، افتتاح حساب، صدور کارت مجازی، دریافت وام فوری، خرید بیمه و حتی سرمایه‌گذاری، همگی به‌صورت آنلاین انجام می‌شود.
در واقع، نئوبانک نوعی بانک «در جیب» است که به‌صورت ۲۴ ساعته و در تمام روزهای هفته فعال است.
در سطح جهانی، نئوبانک‌هایی مانند Revolut و N26 به‌صورت مستقل فعالیت می‌کنند؛ اما در ایران، این بانک‌ها هنوز به‌عنوان «شعبه دیجیتال» بانک‌های سنتی شناخته می‌شوند، زیرا دریافت مجوز مستقل برای نئوبانک‌ها همچنان با محدودیت‌های قانونی مواجه است.
بانک مرکزی در مهرماه ۱۴۰۲، «مقررات نئوبانک» را ابلاغ کرد و بر اساس این مقررات، تنها مؤسسات اعتباری مجاز می‌توانند واحد دیجیتال خود را ایجاد کرده و بدون شعبه فیزیکی فعالیت کنند، مشروط بر آنکه از سامانه‌های احراز هویت قوی مانند شاهکار استفاده کنند.
نمونه‌های فعال این حوزه در ایران شامل بلوبانک (وابسته به بانک سامان)، فردا (بانک ایران زمین) و های‌بانک (بانک کارآفرین) هستند.
هرچند ریشه شکل‌گیری بانک‌های مجازی به آیین‌نامه سال ۱۳۹۰ بازمی‌گردد،اما تمرکز سیاست‌گذار بر امنیت داده‌ها و پیشگیری از جرایم سایبری است.
از نظر اقتصادی، نئوبانک‌ها به‌دلیل حذف ساختارهای فیزیکی، هزینه‌های کمتری دارند و معمولاً با کارمزد پایین‌تری فعالیت می‌کنند.
با این حال، منبع اصلی درآمد آن‌ها مانند بانک‌های سنتی، تفاوت نرخ سود سپرده و تسهیلات است.
هنوز محدودیت‌هایی وجود دارد؛ برای مثال، پرداخت وام‌های کلان نیازمند حضوری افرادو فرآیندهای سنتی است.
تفاوت‌های چهار بازیگر اصلی در اکوسیستم مالی دیجیتال
چهار مفهوم کلیدی یعنی پرداخت الکترونیک، پرداخت‌یار، لندتک و نئوبانک، هر یک نقش متمایزی در شکل‌گیری اقتصاد دیجیتال ایفا می‌کنند و در عین تفاوت، مکمل یکدیگرند.
پرداخت الکترونیک، زیرساخت اصلی تراکنش‌های مالی کشور است؛ از دستگاه‌های کارت‌خوان تا پرداخت‌های آنلاین.
مبنای قانونی آن «قانون تجارت الکترونیک» است.
این حوزه گسترده اما ساختارمند است و فعالیت در آن نیازمند مجوز مستقیم PSP از بانک مرکزی و شرکت شاپرک است.
پرداخت‌یار، نسخه سبک‌تر و سریع‌تر پرداخت الکترونیک محسوب می‌شود و به‌طور خاص برای کسب‌وکارهای آنلاین طراحی شده است.
پرداخت‌یارها واسطه PSPها هستند و با دریافت مجوز از شاپرک، امکان تسویه‌حساب ۲۴ ساعته را فراهم می‌کنند.
مزیت آن‌ها سادگی فرآیند و حذف قراردادهای پیچیده بانکی است.
لندتک (LendTech)، متخصص در حوزه تسهیلات دیجیتال است.
این شرکت‌ها با استفاده از هوش مصنوعی و الگوریتم‌های اعتبارسنجی، امکان دریافت وام را در مدت چند ساعت فراهم می‌کنند.
تفاوت اصلی آن‌ها با پرداخت‌یارها در «تولید پول» است، نه صرفاً جابه‌جایی آن.
البته لندتک‌ها باید در چارچوب همکاری با بانک‌های دارای مجوز فعالیت کنند و سقف تسهیلات آن‌ها محدود است.
نئوبانک، جامع‌ترین شکل بانکداری دیجیتال است.
نئوبانک تمامی خدمات مالی شامل پرداخت، حساب، کارت و تسهیلات را در یک بستر واحد و کاملاً آنلاین ارائه می‌دهد.
تفاوت اصلی آن با لندتک در بانک‌بودن آن است؛ یعنی نئوبانک از نظر ساختاری و نظارتی، تابع مقررات بانکی است و در ایران فعلاً زیرمجموعه بانک‌های مادر فعالیت می‌کند.
همه بازیگران این اکوسیستم تحت نظارت بانک مرکزی و شرکت شاپرک فعالیت می‌کنند تا امنیت تراکنش‌ها، حفظ اطلاعات کاربران و کنترل نرخ‌های سود تضمین شود.
با این حال، مهم‌ترین چالش مشترک آن‌ها کندی فرایندهای قانونی و محدودیت صدور مجوزها است که رشد سریع این بخش را محدود می‌کند.
با توسعه فناوری‌های مالی (فین‌تک) در ایران، پیش‌بینی می‌شود نئوبانک‌ها، لندتک‌ها و پرداخت‌یارها به‌تدریج به یک اکوسیستم یکپارچه تبدیل شوند؛ اکوسیستمی که خدمات مالی را سریع‌تر، ارزان‌تر و شخصی‌سازی‌شده‌تر در اختیار کاربران قرار می‌دهد.
در نهایت، نئوبانک‌ها گامی مهم در مسیر تحول نظام بانکی کشور به شمار می‌آیند؛ تحولی که هدف آن افزایش شفافیت، کاهش هزینه‌ها و ارتقای تجربه کاربری در تعامل با خدمات مالی است.
