در بازه زمانی دادسرا تا دادگاه کیفری چه کنیم

از میان انواع دادگا‌ه‌های کیفری، در این نوشته قصد داریم به معرفی دادگاه‌های کیفری دو بپردازیم. سرفصل‌هایی که در این نوشته به آن اشاره خواهیم کرد، عبارت است از موارد زیر:

• دادگاه کیفری دو به چه مرجعی گفته می‌شود؟
• حدود اختیارات و صلاحیت‌های دادگاه کیفری دو شامل چه مواردی است؟
• نحوه ارجاع پرونده به دادگاه کیفری دو به چه صورت است؟
• چه نوعی از آرا از دادگاه‌های کیفری دو صادر می‌شود؟
• آیا امکان اعتراض به آرای صادره از دادگاه کیفری دو وجود دارد؟

معرفی دادگاه کیفری دو

دادگاه کیفری دو یکی از مراجع قضایی است که حدود اختیارات و صلاحیت‌های خاص خود را داراست. در این خصوص باید اشاره کنیم که سیستم حقوق قضایی ایران، دادگاه‌ها و مراجع قضایی را به دو گروه کلی دادگاه‌های حقوقی و دادگاه‌های کیفری تقسیم می‌کند.

در دادگاه‌های حقوقی، انواع دعاوی و اختلافاتی که موضوعات آن می‌تواند طیف وسیعی از اختلافات را شامل شود اما هیچگاه به دامنه جرایم و مجازات‌ها ورود نمی‌کند، رسیدگی می‌شود. پرتکرارترین سرفصل‌ها و اختلافات در مراجع حقوقی، شامل دعاوی ناشی از قراردادها، دعاوی خانواده، دعاوی تجاری و دعاوی مربوط به جبران خسارات است.

اما در دادگاه‌های کیفری، به انواع جرایم رسیدگی می‌شود. به عبارت دیگر، هر گاه که نسبت به وقوع جرمی قربانی شکایت طرح نماید، پرونده قضایی به مراجع کیفری ارسال خواهد شد. مراجع کیفری علاوه بر کشف جرم و کشف متهم، با توجه به مواد قانونی مربوطه، مجازات مرتکب را نیز مقرر ساخته و ترتیب اجرای مجازات را به عمل می‌آ‌ورند.

پس دانستیم که محاکم کیفری برای رسیدگی به انواع شکایات که نسبت به جرایم ارائه شود صلاحیت دارند. اما باید اشاره کنیم که محاکم کیفری نیز به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. در واقع گستره قابل توجه جرایم، برای آن که دادگاه‌ها را با شمار پرونده‌های متعدد و آمار غیر قابل بررسی مواجه نسازد و همچنین با هدف تخصصی‌سازی رسیدگی‌های قضایی، بین دادگاه‌های مختلف تقسیم می‌گردد.

در این خصوص باید به ماده 294 از قانون آیین دادرسی کیفری اشاره کرد. در این ماده بیان شده است که: دادگاه‌های کیفری به دادگاه کیفری یک، دادگاه کیفری دو، دادگاه انقلاب، دادگاه اطفال و نوجوانان و دادگاه‌های نظامی تقسیم می‌شود.

پس همانگونه که مشاهده می‌شود دادگاه کیفری دو، یکی از مراجع کیفری است که رسیدگی به گروه جرایم خاصی را به عهده دارد. در بندهای بعدی به این نکات پرداخته خواهد شد.

وظایف و صلاحیت‌های دادگاه کیفری دو

تا اینجا دانستیم که دادگاه کیفری دو به عنوان یکی از مراجع قضایی کیفری در ایران فعالیت دارد و در کنار دیگر انواع دادگاه‌های کیفری، وظیفه رسیدگی به جرایم خاص و مجازات مرتکبین را به عهده دارد.

اما دامنه اختیارات و صلاحیت‌های دادگاه کیفری دو چگونه است؟ به عبارت دیگر رسیدگی به کدام نوع از جرایم است که به دادگاه کیفری دو ارجاع می‌شود؟

پاسخ این پرسش را می‌توان از ماده 301 از قانون آیین دادرسی کیفری به دست آورد. مطابق با این ماده، دادگاه کیفری دو دارای صلاحیت عام است. یعنی اصل بر آن است که پرونده کیفری به دادگاه کیفری دو ارسال خواهد شد مگر آن که موضوع جرم قانونا در اختیار مرجع دیگری قرار داشته باشد.

پس به دست می‌آید که برای شناسایی صلاحیت دادگاه کیفری دو، باید صلاحیت‌های دیگر انواع دادگاه‌های کیفری را شناسایی کرده و از گروه جرایم بکاهیم. پیش از این اشاره کردیم که دادگاه‌های کیفری به کیفری یک، کیفری دو، دادگاه انقلاب، دادگاه اطفال و نوجوانان و دادگاه نظامی تقسیم می‌شود.

پس برای آن که به صلاحیت‌های دادگاه کیفری دو دست یابیم، باید صلاحیت هر کدام دیگر از انواع دادگاه‌ها را معرفی کرده و استثنا نماییم. صلاحیت‌های دادگاه‌ها به شرح ذیل است:

• صلاحیت‌های دادگاه کیفری یک با توجه به ماده 302 از قانون آیین دادرسی کیفری، به جرایمی اختصاص دارد که مجازات آن شامل یکی از حالت‌های ذیل باشد:

1. جرایم موجب مجازات سلب حیات
2. جرایم موجب حبس ابد
3. جرائم موجب مجازات قطع عضو یا جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان نصف دیه کامل یا بیش از آن
4. جرائم موجب مجازات تعزیری درجه سه و بالاتر
5. جرایم سیاسی و مطبوعاتی

• صلاحیت‌های انقلاب در ماده 303 از قانون آیین دادرسی کیفری بیان شده است، مطابق با این ماده، دادگاه انقلاب به جرایم ذیل رسیدگی می‌نماید:

1. جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی، محاربه و افساد فی‌الارض، بغی، تبانی و اجتماع علیه جمهوری اسلامی ایران اقدام مسلحانه یا احراق، تخریب و اتلاف اموال به منظور مقابله با نظام
2. توهین به مقام بنیانگذار ایران و مقام رهبری
3. جرایم مربوط به مواد مخدر، روان‌گردان اعم از ساخت، مصرف، خرید و فروش، قاچاق و نیز قاچاق اسلحه و مهمات

• صلاحیت‌های دادگاه اطفال و نوجوانان در ماده 304 از قانون آیین دادرسی کیفری بیان شده است. مطابق با این ماده شخصی که کمتر از 18 سال تمام شمسی سن داشته باشد، به عنوان طفل یا نوجوان شناخته می‌شود و رسیدگی هر جرمی که توسط این شخص صورت گیرد، در صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان قرار خواهد داشت.
• صلاحیت دادگاه‌های نظامی، در ماده‌های 584 به بعد از قانون آیین دادرسی کیفری بیان شده است و مطابق با این مواد، دادگاه‌های نظامی به جرایم اشخاصی که دارای حداقل درجه سرتیپ دومی باشند رسیده می‌کند.

از جمع آنچه که بیان شد می‌توان به صلاحیت‌های دادگاه کیفری دو دست یافت. در واقع مشاهده کردیم که دادگاه کیفری دو به جرایم اطفال و نوجوانان و نیز جرایم ارتکابی افراد نظامی رسیده نمی‌کند. همچنین دانستیم که جرایم مربوط به مواد مخدر، اسلحه و مهمات نیز از شمول صلاحیت دادگاه کیفری دو خارج است.

در نهایت آن که دادگاه کیفری یک، صلاحیت رسیدگی به جرایمی را به عهده داشت که از مجازات‌های شدیدتری برخوردار است، مواردی که از سلب حیات و حبس ابد آغاز شده و تا حبس درجه سه تعزیری ادامه پیدا می‌کند.

حال چنانچه جرم مورد شکایت و در تنظیم شکواییه در هیچ یک از گروه‌های یاد شده در بالا نگنجد، مرجع رسیدگی‌‌‌‌‌‌‌‌‌کننده، دادگاه کیفری دو خواهد بود. در این خصوص باید اشاره کنیم که، دادگاه کیفری دو با اینکه به جرایمی با مجازات‌های خفیف‌تر رسیدگی می‌کند، اما تعدد پرونده‌های کیفری در دادگاه کیفری دو بیشتر است.

فرآیند رسیدگی در دادگاه کیفری دو

در بندهای پیشین با دادگاه کیفری دو و صلاحیت آن آشنا شدیم، حال سوالی که قصد داریم به آن پاسخ دهیم، به فرآیند و نحوه رسیدگی در دادگاه‌های کیفری دو باز‌می‌گردد. در واقع سوال این است که یک پرونده کیفری چگونه به دادگاه کیفری دو ارجاع می‌شود و پس از ارجاع پرونده، طرفین پرونده چه اقداماتی را باید انجام دهند.

در اینجا باید اشاره کنیم که در پرونده‌های کیفری سه شخص متفاوت دخیل هستن. این افراد شامل متهم یا مرتکب، قربانی یا همان شاکی خصوصی و دادستان یا شاکی عمومی هستند.  هر کدام از این اشخاص در فرآیند رسیدگی کیفری در دادگاه کیفری دو نقش‌های خاصی به عهده دارند که در بندهای بعدی بررسی خواهد شد.

نحوه ارسال پرونده قضایی به دادگاه کیفری دو

رسیدگی کیفری در سیستم حقوقی ما به صورت دو مرحله‌ای است. یعنی در ابتدا دادسرا به انجام تحقیقات مقدماتی، کشف جرم، شناسایی متهم و کشف ادله و اسناد مربوط به جرم می‌پردازد. در مرحله بعدی دادسرا چنانچه وقوع جرم را احراز کرده و نیز انتساب جرم به متهم را تایید نماید، با صدور کیفرخواست، متهم را به همراه پرونده قضایی مربوطه به دادگاه کیفری ارجاع می‌نماید.

اما چنانچه دادستان مربوطه، وقوع جرم را احراز نکرد و یا آن که دلیل و ادله کافی برای انتساب جرم به متهم کشف نکرد، پرونده اصولا به دادگاه کیفری ارجاع نمی‌شود. مگر آن که شاکی از تصمیم دادستانی به دادگاه کیفری اعتراض نماید و دادگاه کیفری پس از بررسی پرونده، تصمیم دادستان را نپذیرد. در این صورت دادگاه کیفری می‌تواند راسا و با صدور قرار جلب به دادرسی، متهم را به دادرسی دعوت کرده و رسیدگی قضایی را آغاز نماید.

به همین سبب در ماده 335 اشاره شده است که شروع فرآیند رسیدگی در دادگاه‌های کیفری، مشروط است به اینکه یا دادستان کیفرخواست صادر کرده باشد، یا به صورت شفاهی پرونده را به دادگاه کیفری تقدیم نموده باشد و یا آن که قرار جلب به دادرسی توسط دادگاه کیفری صادر شده باشد.

پس همانگونه که مشاهده می‌شود، پرونده‌های کیفری که موضوع جرم و اتهام آن یکی از مواردی باشد که در صلاحیت دادگاه کیفری دو است، ممکن است با کیفرخواست دادستان و یا با قرار جلب به دادرسی که توسط دادگاه صادر می‌شود، به مرحله رسیدگی در دادگاه کیفری دو وارد شود.

در نتیجه برای مثال زمانی برایمان این سوال پیش می‌آید که ارجاع پرونده به شعبه کیفری دو یعنی چه که با پیامکی مواجه می‌شویم، در واقع نشان از آن دارد که تحقیقات مقدماتی نسبت به جرم انجام شده است، وقوع جرم توسط مرجع تحقیقات محرز به حساب می‌آید، متهم شناسایی شده است و نیز ادله کافی برای انتساب جرم به متهم وجود دارد.

البته نباید تصور کنیم که ورود پرونده قضایی به دادگاه کیفری دو به معنای مجرمیت متهم است و قطعا نامبرده با مجازات مواجه خواهد شد. در واقع در این باره باید اشاره کنیم که رسیدگی اصلی در دادگاه کیفری انجام خواهد شد و چنانچه قاضی رسیدگی کننده ادله انتسابی را برای احراز جرم و مجرمیت متهم کافی نداند، حکم به بی‌گناهی متهم صادر خواهد نمود.

نحوه رسیدگی به پرونده در دادگاه کیفری دو

در خصوص کیفیت رسیدگی به پرونده کیفری در دادگاه کیفری دو باید اشاره کنیم که در ماده 340 تا 342 از قانون آیین دادرسی کیفری تعیین تکلیف شده است. در واقع مطابق با این مواد، پس از آن که پرونده کیفری مورد بررسی اولیه و مقدماتی توسط دادگاه واقع شد، با تشکیل جلسه رسیدگی همراه خواهد بود.

در جلسه رسیدگی که تشکیل می‌شود، هر دو متهم و شاکی و نیز وکلای ایشان دعوت می‌شوند تا در جلسه حضور داشته باشند. نکته‌ای که باید در اینجا اشاره کنیم، به نقش دادستان در دادگاه‌های کیفری باز‌می‌گردد.

در واقع برای هر جرمی که واقع می‌شود دو جنبه مختلف وجود دارد، جنبه خصوص جرم و جنبه عمومی جرم. در جنبه خصوصی جرم، شاکی خصوصی داریم، یعنی شخصی که وقوع جرم نسبت به وی واقع شده است و وی به صورت مستقیم از ارتکاب جرم متحمل ضرر شده است یا آسیب جسمی، روحی یا مالی شده است.

اما جنبه عمومی جرم به احساسات و عواطف عموم مردم اشاره دارد. در واقع درباره جنبه عمومی جرم، بیان می‌شود که قربانی جرم ارتکابی تنها شاکی خصوصی نیست بلکه امنیت و احساسات عمومی نیز قربانی جرم واقع شده قرار گرفته است.

از جنبه عمومی جرم، دادستان به نیابت از اجتماع دفاع می‌کند. به همین سبب نیز در ماده 300 از قانون آیین دادرسی کیفری اشاره شده است که در جلسات دادگاه کیفری دو دادستان یا معاون وی نیز حضور خواهد داشت تا از کیفرخواست خود دفاع نماید. البته ممکن است که دادگاه حضور دادستان را ضروری تشخیص ندهد که در نتیجه ممکن است دادگاه بدون حضور دادستان نیز تشکیل جلسه دهد.

در هر صورت دادگاه کیفری پس از آن که جلسه رسیدگی را تشکیل و تحقیقات لازم همچون مواجه حضوری شاکی و متهم را انجام داد، هرگاه که به اقناع وجدان دست یابد ختم دادرسی را اعلام خواهد نمود. پس از اعلام ختم دادرسی، نوبت به تنظیم و ابلاغ رای می‌رسد.

در این مرحله قاضی رسیدگی‌کننده رای خود را نسبت به پرونده تنظیم و امضا می‌نماید، سپس مدیر دفتر دادگاه، تشریفات ابلاغ رای به متهم، شاکی و نیز دادستان را انجام می‌دهد.

پس همانگونه که مشاهده شد، ترتیب رسیدگی در دادگاه کیفری دو به طریق مواجهه حضوری و تشکیل جلسه رسیدگی است که در نهایت به صدور حکم کیفری می‌انجامد. رای قضایی می‌تواند حکم به بی‌گناهی متهم صادر نماید و یا آن که ارتکاب جرم توسط نامبرده را احراز نماید. در صورت که متهم مجرم شناخته شود، مجازات وی و نیز نحوه و کیفیت مجازات متهم، در رای کیفری وارد خواهد شد و پرونده قضایی به مرحله اجرای رای وارد می‌شود.